سوال :آیا تکامل در عالم حشر وجود دارد؟
پاسخ :آیات و روایات, گویای این حقیقت است که حرکت و تکامل در عوالم بالاتر از برزخ نیز وجود دارد, حتی خود انتقال از عالم برزخ به عالم حشر, به جای خود, یک تحوّل تکاملی و سرفصلی از حرکت کلی تکامل است   چرا که با تحقّق مرگ برزخی )نفخ صور اول (, ارواح از نظام برزخ به نظام بالاتر و نخستین عالم از عوالم حشر, وارد می گردند و از نظام برزخی رها می گردند . این انتقال خود در حرکت صعودی به سوی حضرت حق, یک تحوّل تکاملی بزرگ برای روح است . روح با این تحوّل و این سرفصل, هم در مرتبه بالاتری, چهره اصلی خود را یافته و هم از مرتبه نازله برزخی خود, به مرتبه عالی تر ارتقا می یابد .همچنین پس از ورود روح به عالم اول از عوالم قیامت و پیوند آن با بدن, منازل, مواقف و سرفصل هایی در پیش روی انسان قرار می گیرد که هر یک به جای خود یک تحوّل بزرگ تکاملی در بازگشت او به سوی خداوند است   زیرا با هر انتقالی, انسان به صورت اصلی خود نزدیک تر شده و به کمالات از دست رفته خود در هنگام سیر نزولی, بار دیگر نایل می گردد. به تدریج سعه وجودی خود را می یابد و متناسب با عالم قرب می شود . علاوه بر آنکه در هر کدام از این عوالم هم بعد از ورود به آن - به مقتضای نظام خاص آن حرکت و تکامل داشته و در هر عالمی, کمالات جدیدی را کسب می کند .آیات و روایات فراوانی هست که گویای حرکت و تکامل در حشر و عوالم پس از آن و مواقف آنها است . به دلیل مجال اندک تنها به چند نمونه از آیات اشاره کرده و اهل تأمل را به دقت و تفکر در آنها توصیه می کنیم:1 .  إِنَّ الَّذِینَ یَشْتَرُونَ بِعَهْدِ اللَّهِ وَ أَیْمانِهِمْ ثَمَناً قَلِیلاً أُولئِکَ لا خَلاقَ لَهُمْ فِی الآخِرَةِ وَ لا یُکَلِّمُهُمُ اللَّهُ وَ لا یَنْظُرُ إِلَیْهِمْ یَوْمَ الْقِیامَةِ وَ لا یُزَکِّیهِمْ وَ لَهُمْ عَذابٌ أَلِیمٌ    آل عمران )3 (, آیه 77 .    کسانی که عهد و پیمان خدا و سوگندهای خود را به بهای ناچیزی می فروشند, آنان را در آخرت [ از سعادت های اخروی \ بهره ای نیست و خدای [ متعال \ روز قیامت با آنان سخن نمی گوید و به [ نظر رحمت به \ ایشان نمی نگرد و پاکشان نمی گرداند و عذابی دردناک خواهند داشت  .عبارت  و پاکشان نمی گرداند  در این آیه, مفهوم خاصی دارد و بیانگر این حقیقت است که انسان هایی که در صراط مستقیم  عبودیت  بوده و مورد نظر حق می باشند, در حشر و مواقف و عوالم آن, مشمول تزکیه حضرت حق بوده و خداوند آنان را از آلودگی ها پاک می سازد. آنها را از آنچه که روی چهره اصلی شان قرار گرفته و از بسیاری از حقایق محجوبشان کرده است, تزکیه و تطهیر می کند . اما این تزکیه الهی, شامل آن دسته از انسان ها که در صراط عبودیت قرار نگرفته و با خداوند به مخالفت برخاسته اند, نخواهد بود .از طرفی, تزکیه خدای متعال, همان تکمیل و کامل ساختن روح آدمی است   چرا که انسان در زندگی دنیوی, در ظاهر امر, دارای یک سلسله عقاید بوده و براساس آنها, روش و سلوک عملی خاصی داشته است. اما در باطن امر, روح آدمی در نتیجه همین عقاید و اعمال, دارای حرکت خاصی است که آن حرکت, اگر در سلوک عبودیت و صراط مستقیم باشد, روح را به تدریج پاک می کند و در مدارج کمال پیش می برد . این حرکت باطنی, همان تزکیه الهی است که در روح آدمی تحت سلوک ظاهری دینی انجام می گیرد . این تطهیر, روح را از حجاب ها, تعلق ها, رنگ ها و هرچه که بر روح در تنزلش از موطن اصلی, عارض گشته, نجات داده و آزاد می گرداند. در حقیقت یک حرکت تکاملی برای روح هست و حرکت روح جز با تزکیه نیست   این تزکیه در زندگی دنیوی تحت سلوک دینی انجام می گیرد و در قیامت به مقتضای احکام خاص همان عالم انجام خواهد گرفت. پس این آیه به روشنی می گوید: تزکیه در عالم قیامت هست   یعنی, حرکت تکاملی در عالم حشر وجود دارد .2 .  إِنَّ الَّذِینَ یَکْتُمُونَ ما أَنْزَلَ اللَّهُ مِنَ الْکِتابِ وَ یَشْتَرُونَ بِهِ ثَمَناً قَلِیلاً أُولئِکَ ما یَأْکُلُونَ فِی بُطُونِهِمْ إِلاَّ النَّارَ وَ لا یُکَلِّمُهُمُ اللَّهُ یَوْمَ الْقِیامَةِ وَ لا یُزَکِّیهِمْ وَ لَهُمْ عَذابٌ أَلِیمٌ    بقره )2 (, آیه 471 .    حقیقت این است که کسانی که آنچه را خداوند از کتاب نازل کرده, پنهان می دارند و بدان بهای ناچیزی به دست می آورند  آنان جز آتش در شکم های خویش فرو نبرند و خداوند روز قیامت با آنان سخن نخواهد گفت و پاکشان نخواهد کرد و عذاب دردناکی خواهند داشت  .مفهوم این آیه مانند آیه پیشین آن است که تزکیه در قیامت, شامل کسانی نمی شود که احکام خدا را فروخته و در مقابل پول و ریاست, از حکم خدا در می گذرند .3 .  إِنَّ اللَّهَ یُدْخِلُ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ جَنَّاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ یُحَلَّوْنَ فِیها مِنْ أَساوِرَ مِنْ ذَهَبٍ وَ لُؤْلُؤاً وَ لِباسُهُمْ فِیها حَرِیرٌ * وَ هُدُوا إِلَی الطَّیِّبِ مِنَ الْقَوْلِ وَ هُدُوا إِلی  صِراطِ الْحَمِیدِ    حج )22 (, آیه 32 و 42 .    حقیقت این است که خداوند کسانی را که ایمان آورده و کارهای شایسته کرده اند, در باغ ها و [ بهشت هایی \ که از زیر [ درخت های \ آن نهرها روان است, در آورده [ و داخل می گرداند \در آنجا با دستبندهایی از طلا و مروارید آراسته می شوند و لباسشان در آنجا از حریر [ و پرنیان \است . [ پس از قرار گرفتن در چنین وضعیتی \هدایت می شوند به گفتار پاک [ و پاکیزه \ و به سوی راه خدای ستوده [ و حمید \هدایت می گردند  .این آیه به حقایقی اشاره دارد که برای ارباب ذوق, مسحور کننده است . این گفتار و سخن پاکیزه چیست؟ از ابن عباس نقل شده است: هدایت می شوند به اینکه در بهشت به هر جا که نگاه می کنند, می گویند:  لااله الا اللَّه  . اما چه گفتنی و چه تبعات و آثاری که پس از این گفتن و خواندن می آید؟ فقط اهلش می دانند و بس . از ابن زید نقل شده که به این گفتار پاکیزه,  اللَّه اکبر  را نیز اضافه کرده است بحارالانوار, ج 8, ص 19 .   یعنی, اهل بهشت مداوم  اللَّه اکبر  می گویند و پیش می روند . رسول اکرم صلی الله علیه وآله وسلم شاهد جمال حق بود و هرچه پیش می رفت و بیشتر می رسید, می فرمود:  اللَّه اکبر , باز بیشتر می دید و می یافت که نمی توان خداوند را توصیف کرد و می فرمود:  اللَّه اکبر  . من همان دم که وضو ساختم از چشمه عشق
چار تکبیر زدم یکسره بر هرچه که هست  همچنین آیه فوق اشاره دارد که بهشتیان پس از قرار گرفتن در بهشت, به سخن پاکیزه و صراط ستوده, هدایت می شوند . پس معلوم می شود که در آنجا راه به خصوصی شروع می گردد و سیر تکاملی در قیامت ادامه دارد .اینکه از عوالم بالاتر, خبرهایی به آدمی می دهند و از بهشت, جهنم, عذاب و نعمت یادآور می شوند, ولی تصویر چنین مسائلی برای ما مشکل است   نشانگر این حقیقت است که ما صلاحیت درک آن نظام ها را هنوز نداریم و باید با حرکت و تکامل, قابلیت ظرفیت ادراک و مشاهده آن عوالم را بیابیم .در روایتی وارد شده است:  در بهشت درخت هایی است که بر آنها زنگ هایی از نقره قرار دارد   هنگامی که بهشتیان می خواهند و اراده می کنند سماعی داشته باشند, خداوند نسیمی را از تحت عرش برمی انگیزد تا به آن درختان بوزد و زنگ ها به حرکت درآیند   با صداهایی که اگر اهل دنیا آن صداها را بشنوند از طرب می میرند  بحارالانوار, ج 8, ص 691, ح 381 . .این درخت ها چیست؟ آیا شجره طوبی است - که اصلش در منزل علی علیه السلام است همان, ح 581 . یا درختی دیگر؟ این زنگ ها چه زنگی است و آن صداها چه صدایی و آن خواندن ها چه خواندن هایی؟! گویا خواندن ها و آهنگ ها نیز در آنجا طوری است که آدمی را به سوی خدا می برد   نه مانند خواندن های دنیوی که انسان را از خدا دور می کند . هرچه هست اگر به گوش اهل دنیا برسد, به دلیل نداشتن ظرفیت, می میرند و قالب تهی می کنند . پس باید حرکت, تحوّل و تکاملی وجود داشته باشد تا بر اثر آن, ظرفیت ادراک و پذیرش آن حقایق بالا و والا را در عوالم حشر بیابیم .پس معلوم می شود که تکامل در قیامت برای کسانی که راه توحید, ایمان و طریق عبودیت را طی می کنند   غیر از راه افرادی است که راه انحرافی و ضلالت را در مقابل دارند .ادامه راه انحراف و گمراهی کفر و شرک, به صورت تکاملی نیست   بلکه به این صورت است که صورت های باطنی راه باطل و یا راه های باطل و ضلالت, به ترتیب عوالم ظاهر گشته و رفته رفته هر چه بیشتر به ورطه هلاکت و جهنم فرو می افتند .آیاتی که بر رانده شدن مجرمان به سوی جهنم دلالت دارد, ناظر به همین واقعیت است  مانند :1 .  وَ قالُوا یا وَیْلَنا هذا یَوْمُ الدِّینِ هذا یَوْمُ الْفَصْلِ الَّذِی کُنْتُمْ بِهِ تُکَذِّبُونَ احْشُرُوا الَّذِینَ ظَلَمُوا وَ أَزْواجَهُمْ وَ ما کانُوا یَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ فَاهْدُوهُمْ إِلی  صِراطِ الْجَحِیمِ    صافات )73 (, آیات 02 - 32 .    [ و اهل ضلالت \می گویند: ای وای بر [ حال \ما! این روز جزا است   این است همان روزی که آن را تکذیب می کردید [ سپس خطاب می آید به سوی ملائکه \کسانی را که ستم کرده اند با هم ردیفان شان و آنچه که غیر از خدا پرستیده اند, گردآورید [ و جمع کنید \و به سوی راه [ یا راهی که به \جهنم [ منتهی می شود \رهبری شان کنید  .این آیه با صراحت بیان می کند بعد از حشر و جمع شدن منحرفان, آنان راه پیش گرفته در دنیا و برزخ را دنبال می کنند! پس معلوم است حرکت در هر نظامی, ادامه دارد و برای اهل ضلالت, این حرکت به صورت فرو رفتن در عمق و باطن ضلالت - که اثرش جهنم و جهنم ها است بروز می کند .2 .  فَإِنَّهُمْ لآکِلُونَ مِنْها فَمالِؤُنَ مِنْهَا الْبُطُونَ ثُمَّ إِنَّ لَهُمْ عَلَیْها لَشَوْباً مِنْ حَمِیمٍ ثُمَّ إِنَّ مَرْجِعَهُمْ لَإِلَی الْجَحِیمِ    همان, آیات 66 - 86 .    پس دوزخیان حتماً از آن [ میوه های درخت زقوم که از قعر آتش سوزان می روید \می خورند و شکم ها را از آن پر می کنند . سپس ایشان را بر سر آن, آمیغی از آب جوشان است   آن گاه بازگشتشان بی گمان به سوی دوزخ و جهنم است  . شجره زقوم , درختی است که ریشه اش از اصل جهنم روییده و شاخه و برگش تا این نظام دنیوی کشیده شده است . عمل, فکر, صفت و عقیده بد, گرفتن شاخه ای از این درخت است که انسان را پیش می برد تا به اصل و ریشه آن - که در عمق جهنم است می کشاند . صاحبان این اعمال, دائم از میوه های این درخت تغذیه و شکم های خود را از آن پر می کنند تا برای پیش رفتن در قدم های بعدی, آماده شوند. این مسئله مرحله به مرحله ادامه دارد تا به جهنم - که ریشه درخت زقوم در آنجا قرار دارد رسیده و در عمق آن فرو روند. آیا این جز حرکت اهل ضلالت, چیز دیگری است؟ خداوند متعال این حقیقت را با الفاظ دنیوی برای من و شما بیان کرده است تا ما با شعاعی از حقایق و احکام عوالم دیگر, آگاه شویم   وگرنه آن قدر حقایق و قوانین و آثار آن عوالم ژرف و عمیق است که نه ما ظرفیت درک آن را داریم و نه الفاظ توان بیان آنها را دارند . این آیه, به خوبی بیان می کند که جهنمیان و گمراهان در اول حشر, در اوایل راهی قرار گرفته و پیش می روند که تا عمق جهنم ادامه دارد و این دلالت بر حرکت و چگونگی آن در نظام های بالا و بالاتر دارد .